Kompleks obronny Tustań
Miasto-twierdza Tustań
Ukraina, Schodnica
Tustań to starożytny rosyjski kompleks obronny, celny i twierdza, którego pozostałości znajdują się w Karpatach (Beskidy Wschodnie), w obwodzie skolskim obwodu lwowskiego, w pobliżu miasta Borislaw. W leśnictwie Podgorodtsevsky znajduje się nowoczesny państwowy rezerwat historyczno-kulturalny „Tustań”.
Przez cztery wieki, od drugiej połowy IX do połowy XIII wieku, na skałach istniała potężna drewniana cytadela (zamek) Tustan, zbudowana przez plemienną szlachtę Białych Chorwatów. Centralna część obwarowań o powierzchni 3 hektarów położona była na skalistej grupie piaskowców Yamnen o wysokości 40 metrów. Tustań był ważnym punktem strategicznym i wchodził w skład zunifikowanego systemu karpackiej (ugryjskiej) linii obrony południowo-zachodnich granic Rusi Kijowskiej, a później księstwa galicyjsko-wołyńskiego. W tym czasie Tustań wraz z Przemyślem, Korośnem i Terebowlą należała do najsłynniejszych osad Galicji, a także pełniła funkcję punktu celnego, o czym świadczą znalezione w Tustanie arabskie dirhamy, które były w obiegu w IX-XI. wieki.
W 1241 r. Tustań został zniszczony przez Mongołów-Tatarów podczas najazdu na Batu, pozostała tylko wieś Tustań (później wieś Tustanowicze, obecnie część miasta Borislaw) i niezdobyty zamek Tustań. Później miasto-twierdza Tustań wzmiankowane jest w kronikach krakowskiego historyka Jana Długosza i kronice Janka z Czarnkowa, według tego ostatniego strzegło południowej granicy księstwa galicyjskiego, w 1340 zostało zdobyte przez króla polskiego Kazimierza Wielkiego i na jego rozkaz został odbudowany po zniszczeniu.
W dokumencie papieża Bonifacego IX z dnia 15 maja 1390 r. Tustań wymieniony jest jako twierdza graniczna, przez którą sól wydobywana w Drohobyczu i okolicach była eksportowana na Zakarpacie i Węgry.
Po zdobyciu przez Polaków Tustań był twierdzą królewską, czyli należał do państwa. Królewski akt podarunkowy datowany na 4 listopada 1395 r. świadczy o tym, że Tustań był także centrum gminy Tustańskiej. W 1539 r. Tustan przeszedł na własność polskiego magnata Blicyńskiego, zgodnie z warunkami aktu darowizny jego spadkobiercy byli zobowiązani do przywrócenia, umocnienia i utrzymania na własny koszt, a później do obrony, co wskazuje na zaniedbany stan twierdza.
Na stopniowy upadek twierdzy złożyło się kilka czynników:
Gospodarczy. W XVI wieku. w krajach Europy Środkowej zaczynają się rozwijać własne złoża soli, w związku z czym znika potrzeba jej eksportu z Galicji. Tustan traci rolę celników.
Polityczny. Wraz ze stabilizacją stosunków politycznych między Polską a Węgrami i przesunięciem granic Polski na wschód znika potrzeba Tustań jako twierdzy obronnej.
Wojskowy. Zmiany w sprzęcie wojskowym, a co za tym idzie w taktyce wojennej, doprowadziły do utraty wartości obronnej zamku.
Ostatnia pisemna wzmianka o Tustanie jako punkcie celnym pochodzi z 1565 roku.
Do dziś na grupie skalnej Kamen, zidentyfikowanej podczas badań w latach 1971-1978, zachowało się około 4000 wyżłobień i wycięć wykonanych w skale. W 1972 r. archeolog Roman Bagriy znalazł na terenie cytadeli brązową buławę, a później złożony brązowy krzyż, w którym niesiono święte relikwie. Znaleziono tam również męskie pierścienie, topory bojowe, a na dnie kamiennej cysterny na wodę znajdował się garnek z IX wieku. Po północnej stronie dużego skrzydła skał Uritsa archeolodzy odkryli kilogramy grotów do łuków i kusz. Ponadto znaleziono pozostałości pojedynczych pochówków, krypt, jaskiń, schodów, podziemnych korytarzy, studni i dwóch zbiorników wodnych. Na ich podstawie wykonano graficzną rekonstrukcję unikatowego, staroruskiego, skalistego, pięciopiętrowego, obronnego i celnego punktu kontrolnego miasta fortecznego Tustań z IX-XIII wieku. Wysokościowa konstrukcja budynku skalnego, przyziemne mury obronne o wysokości 15 metrów, pięciokondygnacyjny zespół mieszkalny z XIII w. o wysokości kondygnacji 3,5-4 metry, rozbudowana sieć wodociągowa (studnia wydrążona w skale , a także dwie cysterny) świadczą o wysokim poziomie dawnej rosyjskiej technologii budowlanej. Nie tylko na Ukrainie, ale w całej Europie wciąż nie zachowały się drewniane twierdze z X-XIII wieku, co stawia szczątki Tustana w wielu unikalnych zabytkach starożytnej rosyjskiej architektury okresu przedmongolskiego.