На нашей планете стремительно исчезает «настоящая экзотика». Та экзотика, которая остается неосвоенной туроператорами и пытливыми путешественниками. То, что было недоступно еще несколько десятилетий назад, сейчас раскрывает себя если не задешево, то, по крайней мере, за вполне разумные деньги.
В середине восьмидесятых мне попалась в руки увлекательная книга французского путешественника Мишеля Песселя «Путешествие в Бутан». Пессель посетил Бутан в 1968 году и был одним из немногочисленных европейцев, которым удалось проникнуть в эту закрытую страну. До него с научными целями Бутан посещала только экспедиция Джона К. Уайта 1906-1907 гг.! То, что описывал Пессель, поражало воображение: негостеприимное королевство, закрытое от мира с одной стороны непроходимыми джунглями, а с другой – снежными вершинами; крепости-монастыри, охраняемые лучниками; опасные горные тропы, по которым с трудом передвигаются привыкшие ко всему мулы, то и дело падающие в пропасть вместе с поклажей. Вот он, Клондайк исследователя! Пессель побывал в тех местах, где еще не ступала нога европейца, и это в то время, когда люди летали в космос и готовились к первой экспедиции на Луну! В стране была только одна автодорога и несколько джипов, принадлежавших королевскому двору. Не было гостиниц, а путешественника спрашивали перво-наперво, «кто тебя пригласил, чей ты гость? », и нельзя было получить человеку, не бывшему ничьим гостем, ни крова, ни еды, ни питья…
Так было, но спустя пять лет после визита М. Песселя Бутан постепенно стал меняться. Гималайское Королевство робко открывало дверь во внешний мир. Был построен аэродром, гидроэлектростанция, гостиницы, проложены новые асфальтированные дороги. В тот момент, когда я зачитывался книгой Песселя, Бутан уже был совсем другим. Средневековая сказка осталась в моем детстве вместе с той книгой. Также как и «стереоскопические» марки, больше напоминающие открытки, с изображением гималайского медведя, слона и советского космического корабля «Восток», на котором Гагарин летал в космос. Да, я сам читал в журнале «Филателия СССР», что эти марки не представляют собой никакой ценности, что изготовляют их не в Бутане, а на Багамских островах, и что помимо «стереоскопических» марок выпускают марки-грампластинки. Бутан на этих «багамских марках» зарабатывает валюту, поскольку не на чем больше ему её зарабатывать. Но на этих марках была надпись «Bhutan» и еще какие-то тибетские буковки, и мне этого было достаточно.
Прошло еще немного времени, и в Бутан поехали иностранные туристы. Их было мало. Бутан ограничил число туристов сначала цифрой 3000, потом 6000; сейчас она составляет 20000 человек в год. И дело не в том, что короли Бутана хотели оградить жителей страны от тлетворного влияния Запада. Просто гостиничная база и вообще всё то, что принято называть «туристской инфраструктурой» может не выдержать большего числа гостей. Кроме того, Бутан заинтересован в «качественном туризме». Для этого введен «обязательный минимум», который должен тратить турист за день пребывания в стране. Этот «минимум» составляет около 240 долларов, и не надейтесь найти «экономный тур» в Бутан за меньшие «суточные». Бутанский туризм работает по системе «all inclusive», то есть в эти 240 долларов входит проживание, транспорт, экскурсионное обслуживание, трехразовое питание. В связи с этим хочу сразу дать совет наперед: «Доверяй, но проверяй». Если цена у всех туроператоров примерно одинакова, то уровень сервиса может быть различным. Вас могут поселить как в дешевый, так и дорогой отель. Поэтому уровень гостиниц нужно оговаривать заранее.
Данная система защищает Бутан от наплыва «бюджетных туристов», бэкпекеров и автостопщиков, а так же той сомнительной публики, которая еще с 1960-х годов обосновалась в Непале. Как известно, район Тамель в Катманду «поднялся» благодаря продаже наркотиков среди европейских и американских хиппи, сделавших Катманду своею Меккой. Более консервативный сосед – Бутан – опыт Непала учел и не захотел повторять.
Для получения бутанской визы нужно заказать тур у местного туроператора и оплатить его. Вашу оплату туроператор перечисляет на счета министерств туризма и внутренних дел, получает разрешение на прием иностранного туриста. После этого разрешение (по сути, виза) отсылается туристу, и с этой бумагой он приезжает (прилетает) в Бутан. Сама виза ставится или в аэропорту или в ближайшем иммиграционном бюро. Когда наша группа приехала в Бутан, мы поселились в отеле в городе Пуэнцолинг. Наш бутанский гид собрал паспорта и отнес в полицейский участок. Принес обратно после ужина вместе с визами.
Первым сравнил Бутан со Швейцарией всё тот же Мишель Пессель, прежде всего из-за сходства традиционных бутанских домов с альпийскими альпийские шале. Горный ландшафт диктует одинаковые принципы архитектуры, поэтому внешняя похожесть неудивительна. Могу предположить, что красивых домов в Бутане со времен Песселя стало еще больше. Правительство разрешает гражданам строить дома только в «национальном» стиле, и поэтому Бутан смотрится «как картинка», без уродливых вкраплений бесформенных бараков и глобалистских строений из стекла и бетона. Все граждане Бутана в общественных местах обязаны носить национальную одежду: мужчины – халат «го», женщины – халат «кира». Такими драконовскими мерами в Стране Дракона сохраняют национальный колорит (самоназвание страны – Друк, что значит «Дракон»; Бутаном (Bhutan) назвали страну англичане, «в честь» бхотиев, составляющих большинство населения страны).
Внешнее сходство со Швейцарией очевидно. Но есть и внутреннее сходство. И лежит оно в истории Бутана. Дело в том, что на территории «Драконии» еще в незапамятные времена урывались религиозные диссиденты и нон-конформисты из Тибета. За горными перевалами и снежными вершинами лежит Тибет – суровый край молчаливых монахов и угрюмых пастухов, ведущих свои стада по пустынным каменным склонам. Климат тибетского высокогорья нельзя назвать дружелюбным, а здесь, на южных склонах Гималаев – просто рай на земле. Птички поют, бабочки порхают, рододендроны цветут; леса дарят тень, а водопады – прохладу в тропическом зное. Растет все: и яблоки, и апельсины, и манго, и папайя. Во влажных лесах, перевитых лианами, живут непуганые звери, на которых не охотится добропорядочный буддист – медведи, слоны, красные панды. И почему здесь не найти убежище, покинув суровый край к северу от Гималаев?
История Бутана связана с историей Тибета столь неразрывно, что для того, чтобы лучше её понять, нужно прежде всего окунуться в тибетологию. Термины одни и те же, святые общие, даже письменность тибетская. В Бутане присутствуют те же течения ламаизма, что и в Тибете. Углубляться в общие каноны буддизма не будем, а обратимся к истории Страны Дракона.
Разумеется, в ней должно быть много сказочного. Её герои строят крепости при помощи ангелов, заключают бесов в каменные ступы (где они сидят до сих пор), летают по небу на тигрицах, создают новые виды животных (об этом ниже). Иначе и быть не может! Ранняя история Бутана писалась с древних манускриптов, в которых параллельные миры пересекались между собой, вступая во взаимодействие. Принимая во внимание то, что большинство первоисточников погибло в пожарах, прокатившихся по бутанским дзонгам в XIX – начале XX вв., остается только поверить в сказку.
Через Бутан шли караванные тропы из Индии в Тибет. По этим караванным тропам из Индии в Тибет шли учителя буддизма. Первый буддийский храм в Бутане (Куичу Лакханг) был построен в VII веке еще тибетским царем Сродзенгампо в рамках осуществляемого им плана грандиозного строительства храмов по краям своего государства. До этого времени на территории Бутана, как и в Тибете, бхотии исповедовали религию бон, позднее частично включенную в ламаизм (буддизм тибетского толка). Столетие спустя, в 746 году, царек Бумтанга, что в центральном Бутане, одержимый бесами, призвал к себе гуру Римпоче, больше известного как гуру Падмасамбхава. Он изгнал бесов из царька и обратил всю страну в буддизм. Всего гуру Римпоче посещал Бутан трижды, причем во второй раз он прилетал на тигрице. К гуру Римпоче восходит самая влиятельная в Бутане секта Ньингмапа (красношапочников).
Во время правления тибетского царя Лангдармы (836-842 гг. ) старая религия бон восстановила свои права в Тибете, а буддизм подвергся гонениям. Буддийские монахи нашли убежище в теплой стране по другую сторону Гималаев. Название же страны пришло тоже из Тибета. В 1180 году близ Гьянгзе был основан монастырь Друк (дракон), поскольку драконы указали ламе Цангпа Гъярею Йеше место для строительства монастыря. Буддийская секта, основанная ламой, получила название Друкпа Кагъю. Она находилась в противостоянии с мощной тибетской сектой Гэлугпа (желтошапочников). Не будем вдаваться в подробности; отметим только, что ламы секты Друкпа Кагъю (Кагъюпа) носят черные шапки и к этой же секте принадлежал великий йог и поэт Миларэпа (1040-1123 гг. ). В Бутане самым заметным ламой кагъюпа оказался Гъялва Лханангпа, который основал систему укрепленных монастырей, по архитектуре схожих с тибетскими и ставших прототипами мощных «дзонгов», сочетающих в себе крепость, монастырь, арсенал и хранилище стратегических запасов.
Жизнь в средневековом Бутане текла неторопливо. Монахи изучали древние тексты, составляли летописи монастырей и княжеских домов. Самыми большими событиями в жизни бхотиев были нахождения свидетельств пребывания святых лам: отпечатки ног, рук и других членов; если вам покажут отпечаток пениса гуру Римпоче, то не смущайтесь – это в Бутане самый любимый сюжет, даже дома украшают росписями на эту тему, так что ханжество будет в Бутане не понято. Второй по популярности гуру в Бутане – Друкпа Кунлей (1455-1529), «божественный сумасшедший», отличался редкостной любвеобильностью по отношению к своим духовным ученицам, женам и дочерям своих светских покровителей. Такой вот Григорий Распутин по-бутански.
В стране до XVII века не было политического и административного единства. Власть духовная и светская делилась между ламами монастырей и местными князьками. Но в 1616 году в Бутан из Тибета прибывает потомок основателя секты Кагъюпа Цангпа Гьярея – Нгаванг Намгьял ( 1594-1651). Когда ему было 23 года, перед ним явился Махакала в образе ворона и послал в Бутан для свершения великих дел. Авторитет молодого гуру со временем вырос настолько среди бхотиев, что Намгьяг Нгаванг утвердился в роли «жабдрунга» - духовного правителя всего Бутана. Именно ему принадлежит заслуга превращения феодальных крепостей в оплот буддийской веры. Первый дзонг, который построил жабдрунг, был Симтоха к югу от Тхипмху. По сию пору величественные дзонги остаются символом Бутана, его главной архитектурной достопримечательностью. Дзонг в Симтохе был первым оплотом Нгаванга Намгьяла: он вёл вооруженную борьбу против буддийских сект и тибетцев, которых ламы призвали на помощь с целью недопущения появления верховного духовного правителя. Война завершилась только в 1639 году. Авторитет Бутана «на «международной арене» вырос настолько, что под управлением бхотиев находились монастыри вокруг священной горы Кайлас (конфискованные только в 1959 году) и храмовый комплекс Сваямбунатх в долине Катманду в Непале.
Бхотии совершали набеги на Тибет, а тибетцы – на Бутан. В 1644 году большая армия тибетцев и монголов вторглась в Бутан, но была разбита Намгьялом у дзонга Паро. Целью войны тибетцы объявили захват священных буддийских реликвий, хранившихся у бхотиев…
Намгъял разделил власть на светскую, которую представлял «дези», и духовную, которую олицетворял Дже Кхенпо – «главный монах». Такая система существовала. После смерти Намгъяла должность «жубдрунга» превратилась в синекуру, и фактическая власть принадлежала выборным «дези» (в то время как новый «жабдрунг» являлся всегда посредством ринкарнации). В течение последующих двухсот лет было только шесть жабдрунгов при 55 дези. Страна потеряла единство; фактически Бутан представлял собой конфедерацию из областей, центрами которых были укрепленные крепости-дзонги под управлением князьков-пенлопов. Шли междоусобные войны, продолжались тибетские вторжения. На южных границах Страны Дракона появились англичане, которые уже прибрали к рукам Индостан. В 1841 году Британия аннексировала плодородные долины в южной части страны – дуары, в последствии покрытые крупнейшими в мире чайными плантациями.
В 1865 году разразилась новая война между Бутаном и Британской Империей. Бутан окончательно потерял плодородные равнины. Страна погрузилась в пучину политической нестабильности. Но не всё так просто, однако, как может показаться на первый взгляд, ведь именно англичанам бутанцы обязаны своей современной государственностью. В ходе междоусобиц выделилась фигура молодого энергичного пенлопа Паро Угъена Вангчука, который стал самой влиятельной политической фигуроы в стране. Он был сыном дези Джигме Намъяла, талантливым военачальником и помощником англичан в ходе их военной экспедиции в Тибет в 1904 году. 17 декабря 1907 года Угъен был избран главой государства и получил титул Друк-Гьялпо («Короля-Дракона»). В 1910 году был заключен бутано-британский договор, по которому все внешние сношения Бутана становились компетенцией англичан, а за потерянные дуары Бутан получал компенсацию в 100000 рупий в год.
Второй король Бутана – Джигме Вангчук – взошел на престол в 1926 году (до 1956 года). Именно он заключил в 1947 году новый договор с уже независимой Индией, которой также передавал право внешних сношений, как раньше это имело место с британской администрацией Индии. При третьем короле Бутана – Джигде Дорджи Вангчуке – началась постепенная модернизация страны. В 1969 году Бутан вошел во Всемирный Постовый Союз, а в 1971 году – в ООН. В 1974 году состоялась интронизация четвертого короля, Джигме Сингье Вангчука. На его коронацию прибыло 287 иностранных гостей, и для их расселения пришлось построить первые гостиницы. Четвертый король окончательно открыл Бутан миру. В 1983 году был построен международный аэропорт в Паро, страна начала принимать иностранных туристов. В конце 2008 года должна состояться церемония передачи власти новому, пятому королю-дракону Бутана – молодому Джигме Кхесар Намгъял Вангчуку, хотя злые языки в Бутане поговаривают, что монархию пора отменять, как в соседнем Непале. «Мы хотим демократии! » - такое можно всё чаще услышать от бутанцев, непальцев, сиккимцев. Обилие красных флагов на улицах и серпов с молотами на стенах домов в соседних с Бутаном странах еще раз напоминает о том, что не всегда детям полезно играть во взрослые игры…
Да, в Бутане только совсем недавно появился Интернет и было разрешено курить. В стране нет «Макдоналдсов» и рекламных плакатов с «Кока-колой». Возможно, что в эту страну придёт «демократия», и многие запреты и обязанности, кажущиеся сейчас консервативными и просто забавными, уйдут в прошлое. Ходить в джинсах и футболках удобнее и практичнее, чем в халатах. Можно будет курить, жевать гамбургеры и слушать бутанский рэп. Только нужно ли будет в этом случае ездить в Бутан? Сейчас Бутан интересен для путешественника именно своей «неиспорченностью», «незатоптанностью», чистотой воздуха и религиозных традиций. «Мы не тибетцы, мы бутанцы! » - этот принцип национальной самоидентификации был введен еще первым жабдрунгом в XVII веке. Страна стремится сохранить свою самобытность всеми дотупными способами.
Столица Бутана – Тхимпху – давно уже не состоит из пары домов под стенами дзонга, как это было в конце шестидесятых. Это достаточно большой по местным меркам город, покоящийся в глубокой долине. Все без исключения дома построены в национальном стиле, по крайней мере, с внешней стороны. Город можно обойти пешком за два часа; по крайней мере, мне понадобился час для того, чтобы дойти от отеля в центре Тхимпху до Ташичудзонга (Крепости Блистательной Веры) – главного, «королевского» дзонга Бутана. Несмотря на то, что тот дзонг, который ми видим сейчас, был выстроен заново после страшного землетрясения 1897 года, дзонг Тхимпху насчитывает почти 750 лет истории. В XIII веке на месте дзонга был монастырь секты черношапочников, на месте которого в 1641 году был построен тот дзонг, реплику которого образца 1902 года мы видим сейчас. Над дзонгом возвышается «утсе» - центральная башня. В нём и вокруг него расположены административные учреждения, министерства и ведомства. Попасть в дзонг в качестве «экскурсанта» можно после пяти вечера, когда служащие расходятся.
В Тхимпху находится еще один «мини-дзонг» - храм Чангангха Лакханг, построенный в XII веке ламой Пхаджо Шигпо, прибывшим из Тибета. В 1974 году в честь коронации Джигме Дорджи Вангчука был воздвигнут «Национальный Мемориальный Чортен», чей белый силуэт хорошо просматривается с окрестных холмов.
Из музеев Тхимпху следует отметит Музей Народного Наследия, ценный прежде всего тем, что в нем находится реплика настоящего бутанского сельского жилого дома. Обратите внимание на то, что кухня всегда находится на верхнем этаже, а посреди дома неизменно присутствует семейный алтарь – буддийская «часовня». Недалеко находится «Институт Зорига Чусума», своеобразная «школа мастеров», где можно понаблюдать за тем, как создают «танки» (буддийские иконы) и ритуальные маски. Можно зайти в близлежащую Национальную Библиотеку, в которой находится самая большая книга в Бутане; служащие переворачивают по одной странице в день. Однако книга представляет из себя просто огромный фотоальбом о Бутане…
Хотя бы ради спортивного интереса стоит посетить небольшую «лавку филателиста» на Главпочтамте в Тхимпху, даже если вы не филателист. Бутан по прежнему «выпускает» марки высочайшего полиграфического качества, и в виде грампластинок, и в виде CD, голографические, стереоскопические, ароматические, короче, какие душа потребует. Наборы марок в кляссерах с бутанской символикой продаются также в сувенирных магазинах. Вообще, сувениры и антиквариат в Бутане достаточно дороги. Нужно учитывать, что каноны буддийского искусства одинаковы везде, и большая часть сувениров производится в Непале и Индии, а не в Бутане. Такие вещи, как рисовая бумага «ручной работы» продается в Катманду ровно в два раза дешевле, нежели в Тхимпху, хотя понаблюдать за процессом её изготовления все равно интересно.
Если хотите посмотреть на первое «чудо вивисекции», то добро пожаловать в Тхипмху. В Бутане, Сиккиме и Ассаме живет немногочисленная популяция животного, которого бутанцы считают своим, национальным. Лама Друкпа Кунлей, о любовных подвигах которого мы уже говорили, однажды «заказал» себе на ужин корову и козла. Съев с большим аппетитом обоих, он приказал водрузить на скелет коровы голову быка. Затем лама вдохнул жизнь в это сооружение, и так появился новый вид млекопитающего – такин. Несколько голов такинов пасутся в маленьком резервате неподалеку от Тхимпху. Если повезет, их можно хорошо рассмотреть и сфотографировать сквозь решетку.
В Бутане можно обозначить порядка 30 дзонгов, заслуживающих внимания. Большинство из них представляют больше историческую ценность, нежели архитектурную. Из тех великолепных дзонгов, которые можно посетить за время немногодневного посещения Бутана, отметим помимо дзонга Тхимпху дзонги Пунакхи и Паро – двух живописных и благодатных долин, являющих собою сердце бутанской государственности. Обе долины находятся на примерно одинаковом расстоянии от современной столицы, и были сами столицами в прошлом.
Пунакха находится к востоку от Тхимпху, в трех часах неспешной езды. Дорога проходит мимо дзонга Симтоха и через перевал Дочу Ла (3140 м), на котром в 2004 году были выстроены 108 белых ступ, обособленно от которых стоит ступа, в которых заключены злые духи, пожиравшие путников, но усмиренные ламой Друкпа Кунлеем.
Дзонг в Пунахке на стрелке рек Мо Чу и По Чу можно смело назвать самым красивым в Бутане, особенно если приезжать сюда весной, когда он окружен цветущими джакарандами, и сиреневый цвет их лепестков резко выделяется на белом фоне его могучих стен. Пунакха – зимняя резиденция жабдрунгов Бутана и Джо Кхенпо. Дзонг был построен в 1638 году Нгавангом Намгьялом, которому было предопределено построить дзонг именно в этом месте, ибо еще гуру Римпоче предсказал, что здесь будет построена крепость человеком по имени «Намгьял». Здесь же Намгьял нашел место своего упокоения. В свое время он привез из Тибета «нерукотворный образ» Ченрезига (Будды Авалокитешвары), и этот образ, недоступный взорам простых смертных, тоже хранится в дзонге Пунакхи. Говорят, что тибетцы вторглись в Бутан в 1644 прежде всего для того, чтобы завладеть этой святыней… Дзонг Пунакхи интересен еще тем, что он состоит из трех частей (внутренних дворов, которые называются «дочей»), а не двух, как большинство дзонгов. В дзонге достаточно многочисленная монашеская община.
Эпизоды классического фильма Бернардо Бертолуччи «Маленький Будда» снимался в дзонге Паро. Бутанцы были одними из первых в буддийском мире, кто выступил против этого названия. «Будда не может быть маленьким! », - заявили они и предложили альтернативу – «Маленький лама». Но такое название фильма было бы непонятно зрителям из Южной Америки, ведь тогда они могли бы подумать, что речь идет о какой-то маленькой ламе, а не о принце Гаутаме… Именно по этой причине политически корректному, но двусмысленному названию решили не отдавать предпочтение.
Дзонг в Паро является официальной резиденцией бутанской королевы; неподалеку находится её жилой дворец, в котором, впрочем, она появляется не столь часто. Полное его название – Ринченпунгдзонг (сокращенно Ринпунгдзонг), то есть «Крепость на горе драгоценностей». Дзонг стоит на склоне горы, а еще выше находится круглый Та-дзонг, бывший некогда дозорной башней Ринпунгдзонга, а ныне – Национальный музей Бутана. Там есть всё – реликвии святых, древние танки, трофейное оружие, «оставленное» тибетцами под стенами дзонга в 1644 году, и конечно, монеты и марки. В музее строжайше запрещено фотографировать и снимать на видео; ко всему прочему, нужно быть крайне внимательным, и всегда следовать указаниям стрелок на стенах, иначе можно заблудиться и пропустить что-то интересное.
Перейдя мост, отделяющий Ринпунгдзонг от города Паро, можно выйти к длинной площадке, на которой бутанцы предаются своему любимому виду спорта – стрельбе из лука. Удивительно, как при этом удается избежать человеческих жертв – «зона безопасности» отсутствует, зрители стоят вплотную к полосе, вдоль которой пролетают стрелы. Лучников отделяют от мишеней 150 метров!
Близ Паро находится полуразрушенный Друкгъель-дзонг ( «Дзонг победы дракона»), построенный в честь победы над тибетцами в 1649 году и старейший буддийский храм в Бутане – Куичу Лакханг (VII в. ). Но самое главное: на скалах близ Паро примостился монастырь Таксанг – «Гнездо тигрицы», то самой, на которой прилетал сюда великий гуру Римпоче. Подъем к монастырю по горной тропе занимает два с половиной часа; половину пути можно проделать на лошадях. Дорога замечательная, особенно в пору цветения рододендронов. По общему мнению, день похода к монастырю можно считать лучшим днем пребывания в Бутане. Виды на Таксанг, которые постепенно открываются с каждого поворота, могут порадовать любого фотографа. Жаль, что при входе в сам монастырь аппаратуру отбирают. Что поделаешь – чужие обычаи и святыни надо уважать. В конце концов, можно просто посидеть в древнем пещерном храме, украшенном фресками с изображениями Будд, бодхисатв и многочисленных воплощений гуру Римпоче, освоившему в полной мере искусство телепортации, неподвластное повышению цен на авиабилеты и топливные сборы.
НИКОЛАЙ БАЛАНДИНСКИЙ. 2008 год.
Na naszej planecie „prawdziwy egzotyczny” szybko zanika. To egzotyka, któ ra pozostaje nierozwinię ta przez touroperatoró w i dociekliwych podró ż nikó w. To, co jeszcze kilkadziesią t lat temu był o niedostę pne, teraz ujawnia się , jeś li nie tanio, to przynajmniej za cał kiem rozsą dne pienią dze.
W poł owie lat osiemdziesią tych natkną ł em się na fascynują cą ksią ż kę francuskiego podró ż nika Michela Pessela Podró ż do Bhutanu. Pessel odwiedził Bhutan w 1968 roku i był jednym z nielicznych Europejczykó w, któ rym udał o się przedostać do tego zamknię tego kraju. Przed nim tylko ekspedycja Johna C. White'a z lat 1906-1907 odwiedził a Bhutan w celach naukowych!
To, co opisał Pessel, był o zdumiewają ce: niegoś cinne kró lestwo, zamknię te od ś wiata z jednej strony nieprzebytymi dż unglami, z drugiej zaś oś nież onymi szczytami; klasztory-twierdza strzeż one przez ł ucznikó w; niebezpieczne gó rskie ś cież ki, po któ rych z trudem poruszają się przyzwyczajone do wszystkiego muł y, co jakiś czas wpadają c w przepaś ć wraz z bagaż em. Oto on, odkrywca Klondike! Pessel odwiedził miejsca, w któ rych jeszcze ż aden Europejczyk nie postawił stopy, a był o to w czasie, gdy ludzie lecieli w kosmos i przygotowywali się do pierwszej wyprawy na Księ ż yc! W kraju był a tylko jedna autostrada i kilka jeepó w należ ą cych do dworu kró lewskiego. Nie był o hoteli, a podró ż nika zapytano przede wszystkim „kto cię zaprosił , czyim jesteś goś ciem? ", a osoba, któ ra nie był a niczyim goś ciem, nie mogł a otrzymać schronienia, jedzenia lub picia ...
Tak był o, ale pię ć lat po wizycie M. Pessela Bhutan zaczą ł się stopniowo zmieniać.
Kró lestwo Himalajó w nieś miał o otworzył o drzwi do ś wiata zewnę trznego. Wybudowano lotnisko, elektrownię wodną , hotele, uł oż ono nowe drogi asfaltowe. W tym momencie, kiedy czytał em ksią ż kę Pessela, Bhutan był już zupeł nie inny. Bajka ś redniowieczna pozostał a w moim dzieciń stwie wraz z tą ksią ż ką . A takż e znaczki „stereoskopowe”, bardziej przypominają ce pocztó wki, z wizerunkiem niedź wiedzia himalajskiego, sł onia i sowieckiego statku kosmicznego Wostok, na któ rym Gagarin poleciał w kosmos. Tak, sam czytał em w magazynie USSR Philately, ż e te znaczki nie mają ż adnej wartoś ci, ż e są robione nie w Bhutanie, ale na Bahamach i ż e opró cz znaczkó w „stereoskopowych” wydawane są znaczki gramofonowe. Bhutan zarabia na tych „znaczkach bahamskich”, bo nie ma nic innego, ż eby na to zarobić . Ale te znaczki miał y napis „Bhutan” i kilka innych tybetań skich liter i to mi wystarczył o.
Minę ł o trochę wię cej czasu, a zagraniczni turyś ci pojechali do Bhutanu. Był o ich niewielu. Bhutan ograniczył liczbę turystó w najpierw do 3000, potem do 6000; teraz jest to 2.000 osó b rocznie. I nie chodzi o to, ż e kró lowie Bhutanu chcieli chronić mieszkań có w kraju przed zgubnym wpł ywem Zachodu. Tyle tylko, ż e baza hotelowa i w ogó le wszystko, co potocznie nazywa się „infrastrukturą turystyczną ” moż e nie wytrzymać wię kszej liczby goś ci. Ponadto Bhutan jest zainteresowany „turystyką wysokiej jakoś ci”. W tym celu wprowadzono „obowią zkowe minimum”, któ re turysta musi przeznaczyć na jeden dzień pobytu w kraju. To „minimum” to okoł o 240 dolaró w i nie oczekuj, ż e znajdziesz „budż etową wycieczkę ” do Bhutanu za mniej niż „dzienną dietę ”. Turystyka w Bhutanie dział a zgodnie z systemem „all inclusive”, czyli te 240 USD obejmuje zakwaterowanie, transport, usł ugi wycieczek i trzy posił ki dziennie. W zwią zku z tym chcę od razu udzielić porady z gó ry: „Zaufaj, ale weryfikuj”.
Jeś li cena wszystkich touroperatoró w jest w przybliż eniu taka sama, poziom usł ug moż e być inny. Moż esz być zakwaterowany zaró wno w tanich, jak i drogich hotelach. Dlatego poziom hoteli musi być wcześ niej negocjowany.
System ten chroni Bhutan przed napł ywem „budż etowych turystó w”, turystó w z plecakami i autostopowiczó w, a takż e wą tpliwej opinii publicznej, któ ra osiedlał a się w Nepalu od lat 60. XX wieku. Jak wiecie, dzielnica Thamel w Katmandu „wzrosł a” dzię ki sprzedaż y narkotykó w wś ró d europejskich i amerykań skich hippisó w, któ rzy uczynili z Katmandu swoją Mekkę . Bardziej konserwatywny są siad - Bhutan - wzią ł pod uwagę doś wiadczenia Nepalu i nie chciał go powtó rzyć.
Aby uzyskać wizę do Bhutanu, musisz zarezerwować wycieczkę u lokalnego organizatora wycieczek i za nią zapł acić . Organizator wycieczki przelewa twoją wpł atę na rachunki ministerstw turystyki i spraw wewnę trznych, otrzymuje zezwolenie na przyję cie turysty zagranicznego.
Nastę pnie do turysty zostaje wysł ane pozwolenie (a wł aś ciwie wiza) iz tą kartką przybywa (leci) do Bhutanu. Sama wiza jest umieszczana na lotnisku lub w najbliż szym urzę dzie imigracyjnym. Kiedy nasza grupa dotarł a do Bhutanu, zameldowaliś my się w hotelu w mieś cie Puentsoling. Nasz przewodnik z Bhutanu odebrał paszporty i zabrał je na posterunek policji. Przywieziony po obiedzie wraz z wizami.
Michel Pessel jako pierwszy poró wnał Bhutan ze Szwajcarią , przede wszystkim ze wzglę du na podobień stwo tradycyjnych domó w bhutań skich do alpejskich chat. Krajobraz gó rski dyktuje te same zasady architektury, wię c zewnę trzne podobień stwo nie dziwi. Mogę przypuszczać , ż e od czasó w Pessela w Bhutanie był y jeszcze pię kniejsze domy. Rzą d pozwala obywatelom budować domy tylko w stylu „narodowym”, dlatego Bhutan wyglą da „jak obraz”, bez brzydkich, przeplatanych bezkształ tnymi barakami i globalistycznymi konstrukcjami ze szkł a i betonu.
Wszyscy obywatele Bhutanu w miejscach publicznych zobowią zani są do noszenia ubrań narodowych: mę ż czyź ni noszą szatę „go”, kobiety szatę „kira”. Takie drakoń skie ś rodki w Kraju Smokó w zachowują narodowy smak (nazwą kraju jest Druk, co oznacza „Smok”, Brytyjczycy nazywali kraj Bhutan, „na cześ ć ” Bhoti, któ rzy stanowią wię kszoś ć ludnoś ci kraju).
Zewnę trzne podobień stwo do Szwajcarii jest oczywiste. Ale jest też wewnę trzne podobień stwo. I leż y w historii Bhutanu. Faktem jest, ż e religijni dysydenci i nonkonformiś ci z Tybetu wkradli się na terytorium „Dragonii” od niepamię tnych czasó w. Za gó rskimi przeł ę czami i oś nież onymi szczytami leż y Tybet - surowa kraina milczą cych mnichó w i ponurych pasterzy prowadzą cych swoje stada po opustoszał ych kamiennych zboczach. Klimat tybetań skich wyż yn nie moż na nazwać przyjaznym, ale tutaj, na poł udniowych stokach Himalajó w, jest po prostu rajem na ziemi.
Ptaki ś piewają , trzepoczą motyle, kwitną rododendrony; lasy zapewniają cień , a wodospady zapewniają chł ó d w tropikalnym upale. Roś nie wszystko: jabł ka, pomarań cze, mango i papaja. W wilgotnych lasach przeplatanych lianami ż yją nieustraszone zwierzę ta, na któ re szanowany buddysta nie poluje - niedź wiedzie, sł onie, pandy czerwone. A dlaczego nie znaleź ć tu schronienia, pozostawiają c surową ziemię na pó ł noc od Himalajó w?
Historia Bhutanu jest tak nierozerwalnie zwią zana z historią Tybetu, ż e aby ją lepiej zrozumieć , należ y przede wszystkim zanurzyć się w tybetologii. Terminy są takie same, ś wię ci są powszechni, nawet pismo jest tybetań skie. W Bhutanie istnieją te same nurty lamaizmu, co w Tybecie. Nie zagł ę bimy się w ogó lne kanony buddyzmu, ale zwró cimy się do historii Kraju Smoka.
Oczywiś cie musi być w tym wiele bajecznoś ci.
Jej bohaterowie budują fortece z pomocą anioł ó w, wię zią demony w kamiennych moź dzierzach (gdzie wcią ż siedzą ), latają po niebie na tygrysach i tworzą nowe typy zwierzą t (o tym poniż ej). W przeciwnym razie nie moż e być ! Wczesna historia Bhutanu został a napisana na podstawie staroż ytnych rę kopisó w, w któ rych ró wnoległ e ś wiaty przecinał y się ze sobą , oddział ują c na siebie. Biorą c pod uwagę fakt, ż e wię kszoś ć pierwotnych ź ró deł zginę ł a w poż arach, któ re przetoczył y się przez bhutań skie dzongi w XIX i na począ tku XX wieku, moż na wierzyć tylko w bajkę.
Przez Bhutan przebiegał y szlaki karawan z Indii do Tybetu. Nauczyciele buddyzmu podró ż owali tymi szlakami karawan z Indii do Tybetu. Pierwsza ś wią tynia buddyjska w Bhutanie (Kuichu Lhakhang) został a zbudowana w VII wieku przez tybetań skiego kró la Srodzengampo w ramach jego planu budowy wspaniał ych ś wią tyń na obrzeż ach jego pań stwa.
Do tego czasu na terenie Bhutanu, a takż e w Tybecie, Bhoci wyznawali religię Bon, pó ź niej czę ś ciowo zaliczoną do lamaizmu (buddyzmu tybetań skiego). Sto lat pó ź niej, w 746, opę tany przez demony kró l Bumthang w ś rodkowym Bhutanie wezwał Guru Rinpocze, lepiej znanego jako Guru Padmasambhava. Wypę dził demony z kró la i nawró cił cał y kraj na buddyzm. W sumie Guru Rinpocze odwiedził Bhutan trzy razy, a za drugim razem poleciał na tygrysicy. Najbardziej wpł ywowa sekta w Bhutanie, Nyingmapa (Czerwone Kapturki), wstę puje do Guru Rinpocze.
Za panowania tybetań skiego kró la Langdarmy (836-842) stara religia Bon odzyskał a swoje prawa w Tybecie, a buddyzm był prześ ladowany. Mnisi buddyjscy schronili się w ciepł ym kraju po drugiej stronie Himalajó w. Z Tybetu wywodzi się ró wnież nazwa kraju.
W 1180 r. w pobliż u Gyangze zał oż ono klasztor Druk (Smoka), ponieważ smoki wskazał y Lamie Tsangpa Gyarey Yeshe miejsce, w któ rym ma zbudować klasztor. Sekta buddyjska zał oż ona przez lamę nazywał a się Drukpa Kagyu. Był a w opozycji do potę ż nej tybetań skiej sekty Gelugpa (ż ó ł ty kapelusz). Nie bę dziemy wchodzić w szczegó ł y; zauważ amy tylko, ż e lamowie sekty Drukpa Kagyu (Kagyupa) noszą czarne kapelusze, a wielki jogin i poeta Milarepa (1040-1123) należ ał do tej samej sekty. W Bhutanie najbardziej znanym lamą Kagyup był Gyalwa Lhanangpa, któ ry zał oż ył system ufortyfikowanych klasztoró w, zbliż onych architekturą do tybetań skich, któ re stał y się prototypami potę ż nych „dzongó w” ł ą czą cych fortecę , klasztor, arsenał i magazyn strategicznych materiał ó w .
Ż ycie w ś redniowiecznym Bhutanie pł ynę ł o powoli. Mnisi studiowali staroż ytne teksty, opracowywali kroniki klasztoró w i domó w ksią ż ę cych.
Najwię kszymi wydarzeniami w ż yciu Bhoti był o odkrycie ś ladó w pobytu ś wię tych lamó w: odciski stó p, rą k i innych czł onkó w; jeś li zobaczysz odcisk penisa Guru Rinpocze, nie wstydź się - to najbardziej ulubiona historia w Bhutanie, nawet domy są ozdobione malowidł ami ś ciennymi na ten temat, wię c hipokryzja nie bę dzie w Bhutanie zrozumiana. Drugi najpopularniejszy guru w Bhutanie, Drukpa Kunley (1455-1529), "boski szaleniec", wyró ż niał się rzadką mił oś cią do swoich duchowych ucznió w, ż on i có rek swoich ś wieckich patronó w. Taki jest Grigorij Rasputin po bhutań sku.
Do XVII wieku w kraju nie istniał a jednoś ć polityczna i administracyjna. Wł adza duchowa i ś wiecka został a podzielona mię dzy lamó w klasztoró w i miejscowych ksią ż ą t. Jednak w 1616 roku do Bhutanu przybył z Tybetu potomek zał oż yciela sekty Kagyup, Tsangpa Gyaray, Ngał ang Namgyal (1594-1651).
Kiedy miał.23 lata, Mahakala pojawił się przed nim w postaci kruka i wysł ał go do Bhutanu, aby dokonał wielkich rzeczy. Z biegiem czasu autorytet mł odego guru uró sł tak bardzo wś ró d Bhoti, ż e Namgyag Ngawang przyją ł rolę „zhabdrunga” – duchowego wł adcy cał ego Bhutanu. To jemu należ y zasł uga przekształ cenia twierdz feudalnych w twierdzę wiary buddyjskiej. Pierwszym dzongiem zbudowanym przez Zhabdrung był Simtokha na poł udnie od Thipmhu. Do dziś majestatyczne dzongi pozostają symbolem Bhutanu, jego gł ó wnego architektonicznego punktu orientacyjnego. Dzong w Simtokh był pierwszą twierdzą Ngał anga Namgjala: prowadził zbrojną walkę z sektami buddyjskimi i Tybetań czykami, któ rych lamowie wzywali o pomoc, aby zapobiec pojawieniu się najwyż szego duchowego wł adcy. Wojna zakoń czył a się dopiero w 1639 roku.
Autorytet Bhutanu „na” arenie mię dzynarodowej” uró sł tak bardzo, ż e pod kontrolą Bhoti wokó ł ś wię tej gó ry Kailash (skonfiskowanej dopiero w 1959 roku) i kompleksu ś wią tynnego Swayambhunath w Dolinie Katmandu w Nepalu znajdował y się klasztory.
Bhotijowie napadli na Tybet, a Tybetań czycy na Bhutan. W 1644 duż a armia Tybetań czykó w i Mongoł ó w najechał a Bhutan, ale został a pokonana przez Namgyala pod Paro Dzong. Tybetań czycy ogł osili, ż e celem wojny jest zdobycie ś wię tych relikwii buddyjskich przechowywanych przez Bhoti...
Namgyal podzielił wł adzę na moc ś wiecką , któ rą reprezentował „desi”, oraz moc duchową , któ rej uosobieniem był Je Khenpo – „gł ó wny mnich”. Taki system istniał . Po ś mierci Namgyala urzą d „zhubdrunga” stał się synekurą , a faktyczną wł adzę sprawował wybrany „Desi” (podczas gdy nowy „zhubdrung” był zawsze przez rinkarnation). Przez nastę pne dwieś cie lat był o tylko sześ ciu zhabdrungó w w wieku 55 desi.
Kraj stracił jednoś ć ; w rzeczywistoś ci Bhutan był konfederacją regionó w, któ rej oś rodki stanowił y ufortyfikowane fortece-dzongi pod kontrolą ksią ż ą t penlopó w. Był y mordercze wojny, nieustanne najazdy Tybetań czykó w. Na poł udniowych granicach Kraju Smoka pojawili się Brytyjczycy, któ rzy już przeję li Hindustan. W 1841 r. Wielka Brytania zaanektował a ż yzne doliny w poł udniowej czę ś ci kraju - duars, pó ź niej obję te najwię kszymi plantacjami herbaty na ś wiecie.
W 1865 wybuchł a nowa wojna mię dzy Bhutanem a Imperium Brytyjskim. Bhutan w koń cu stracił ż yzne ró wniny. Kraj pogrą ż ył się w otchł ani politycznej niestabilnoś ci. Ale nie wszystko jest takie proste, jak mogł oby się wydawać na pierwszy rzut oka, bo to wł aś nie Brytyjczykom Bhutań czycy zawdzię czają swoją nowoczesną pań stwowoś ć.
W czasie wewnę trznych konfliktó w wyró ż niał a się postać mł odego, energicznego Penlopa Paro, Ugyena Wangchucka, któ ry stał się najbardziej wpł ywową postacią polityczną w kraju. Był synem Desi Jigme Namyala, utalentowanego dowó dcy wojskowego i asystenta Brytyjczykó w podczas ich wyprawy wojskowej do Tybetu w 1904 roku. 17 grudnia 1907 Ugyen został wybrany gł ową pań stwa i otrzymał tytuł Druk-Gyalpo ("Smoczy Kró l"). W 1910 r. zawarto traktat bhutań sko-brytyjski, zgodnie z któ rym wszelkie stosunki zewnę trzne Bhutanu przeszł y w kompetencje Brytyjczykó w, a za utracone duars Bhutan otrzymywał odszkodowanie w wysokoś ci 100 tys. rupii rocznie.
Drugi kró l Bhutanu - Jigme Wangchuck - wstą pił na tron w 1926 (do 1956). To on zawarł w 1947 r. nowy traktat z niepodległ ymi już Indiami, na któ re przenió sł takż e prawo stosunkó w zagranicznych, jak to miał o miejsce wcześ niej z brytyjską administracją Indii.
Za trzeciego kró la Bhutanu - Jigde Dorji Wangchucka - rozpoczę ł a się stopniowa modernizacja kraju. W 1969 Bhutan wstą pił do Ś wiatowego Zwią zku Pocztowego, aw 1971 do ONZ. W 1974 roku odbył a się intronizacja czwartego kró la, Jigme Singye Wangchucka. Na jego koronację przybył o 287 zagranicznych goś ci i trzeba był o wybudować dla nich pierwsze hotele. Czwarty kró l w koń cu otworzył Bhutan na ś wiat. W 1983 roku w Paro zbudowano mię dzynarodowe lotnisko, kraj zaczą ł przyjmować zagranicznych turystó w. Pod koniec 2008 roku powinna odbyć się ceremonia przekazania wł adzy nowemu, pią temu smoczemu kró lowi Bhutanu, mł odemu Jigme Khesarowi Namgyalowi Wangchuckowi, choć zł e ję zyki w Bhutanie mó wią , ż e nadszedł czas, aby obalić monarchię , tak jak w są siednich Nepal. „Chcemy demokracji! ”- coraz czę ś ciej sł ychać to z Bhutań czykó w, Nepalczykó w, Sikkimó w.
Obfitoś ć czerwonych flag na ulicach oraz sierpó w i mł otó w na ś cianach domó w w krajach są siadują cych z Bhutanem po raz kolejny przypomina nam, ż e dzieciom nie zawsze przydaje się granie w gry dla dorosł ych…
Tak, w Bhutanie dopiero niedawno pojawił się Internet i moż na był o palić . W kraju nie ma plakató w reklamowych McDonald's i Coca-Coli. Moż liwe, ż e „demokracja” zagoś ci w tym kraju, a wiele zakazó w i nakazó w, któ re teraz wydają się konserwatywne i po prostu ś mieszne, odejdzie w przeszł oś ć . Chodzenie w dż insach i T-shirtach jest wygodniejsze i bardziej praktyczne niż w szlafrokach. Bę dzie moż na palić , ż uć hamburgery i sł uchać bhutań skiego rapu. Ale czy w tym przypadku konieczne bę dzie podró ż owanie do Bhutanu? Teraz Bhutan jest interesują cy dla podró ż nika wł aś nie ze wzglę du na swoje „nieskaż one”, „niespokojne”, czyste powietrze i tradycje religijne. „Nie jesteś my Tybetań czykami, jesteś my Bhutań czykami! ”- ta zasada samoidentyfikacji narodowej został a wprowadzona przez pierwszego zhabdrunga w XVII wieku.
Nad dzong wznosi się „utse” – centralna wież a. Znajdują się w nim i wokó ł niego instytucje administracyjne, ministerstwa i wydział y. Moż esz wejś ć do dzong jako „turysta” po pią tej wieczorem, kiedy pracownicy się rozchodzą.
W Thimphu znajduje się jeszcze jeden „mini-dzong” – ś wią tynia Changangha Lhakhang, zbudowana w XII wieku przez przybył ego z Tybetu Lamę Phajo Shigpo. W 1974 roku na cześ ć koronacji Jigme Dorji Wangchuck wzniesiono „Narodowy Czorten Pamię ci”, któ rego biał a sylwetka jest wyraź nie widoczna z okolicznych wzgó rz.
Spoś ró d muzeó w w Thimphu na uwagę zasł uguje Muzeum Dziedzictwa Ludowego, któ re jest cenne przede wszystkim dlatego, ż e zawiera replikę prawdziwego bhutań skiego wiejskiego budynku mieszkalnego. Należ y pamię tać , ż e kuchnia zawsze znajduje się na najwyż szym pię trze, a poś rodku domu zawsze znajduje się rodzinny oł tarz – buddyjska „kaplica”.
W pobliż u znajduje się „Instytut Zorig Chusum”, rodzaj „szkoł y mistrzó w”, w któ rej moż na zobaczyć , jak powstają „czoł gi” (buddyjskie ikony) i rytualne maski. Moż esz udać się do pobliskiej Biblioteki Narodowej, w któ rej znajduje się najwię ksza księ ga w Bhutanie; pracownicy przewracają jedną stronę dziennie. Ksią ż ka to jednak tylko ogromny album ze zdję ciami o Bhutanie...
Przynajmniej ze wzglę du na zainteresowania sportowe warto odwiedzić mał y „sklep filatelistó w” na Poczcie Gł ó wnej w Thimphu, nawet jeś li nie jest się filatelistą . Bhutan nadal „wydaje” znaczki najwyż szej jakoś ci druku, zaró wno w formie pł yt fonograficznych, jak i pł yt CD, holograficzne, stereoskopowe, aromatyczne, sł owem wszystko, czego dusza potrzebuje. W sklepach z pamią tkami sprzedawane są ró wnież komplety znaczkó w w księ gach inwentarzowych z symbolami Bhutanu. Ogó lnie rzecz biorą c, pamią tki i antyki w Bhutanie są doś ć drogie.
Należ y pamię tać , ż e kanony sztuki buddyjskiej są wszę dzie takie same, a wię kszoś ć pamią tek powstaje w Nepalu i Indiach, a nie w Bhutanie. Rzeczy takie jak „rę cznie robiony” papier ryż owy są sprzedawane w Katmandu za dokł adnie poł owę ceny Thimphu, choć nadal warto przyjrzeć się procesowi jego produkcji.
Jeś li chcesz zobaczyć pierwszy „cud wiwisekcji”, zapraszamy do Thipmha. W Bhutanie, Sikkimie i Assamie ż yje niewielka populacja zwierzę cia, któ re Bhutań czycy uważ ają za swoją narodową . Lama Drukpa Kunley, o któ rych wyczynach mił osnych już mó wiliś my, kiedyś „zamó wił ” na obiad krowę i kozę . Po zjedzeniu obu z wielkim apetytem kazał umieś cić gł owę byka na szkielecie krowy. Nastę pnie lama tchną ł ż ycie w tę strukturę i tak pojawił się nowy typ ssaka - takin. Kilka gł ó w taknó w pasie się w mał ym rezerwacie w pobliż u Thimphu.
Jeś li masz szczę ś cie, moż esz dobrze się im przyjrzeć i sfotografować przez kraty.
W Bhutanie jest okoł o 30 dzongó w, któ re zasł ugują na uwagę . Wię kszoś ć z nich ma wię kszą wartoś ć historyczną niż architektoniczną . Z tych wspaniał ych dzongó w, któ re moż na odwiedzić podczas kró tkiej wizyty w Bhutanie, zwracamy uwagę , opró cz dzong Thimphu, dzongs Punakha i Paro - dwie malownicze i ż yzne doliny, któ re są sercem pań stwowoś ci Bhutanu. Obie doliny są mniej wię cej w tej samej odległ oś ci od nowoczesnej stolicy i same był y stolicami w przeszł oś ci.
Punakha znajduje się na wschó d od Thimphu, trzygodzinna spokojna jazda. Droga przechodzi obok Simtokha dzong i przez przeł ę cz Dochu La (3140 m npm), na któ rej w 2004 roku zbudowano 108 biał ych stup, opró cz któ rej znajduje się stupa, w któ rej wię zione są zł e duchy, poż erają ce podró ż nikó w, ale spacyfikowane przez Lamę Drukpę Kunleya.
Dzong w Punahka, u zbiegu rzek Mo Chu i Po Chu, moż na ś miał o nazwać najpię kniejszym w Bhutanie, zwł aszcza jeś li przyjedziecie tu wiosną , kiedy otaczają go kwitną ce jakarandy i ich liliowy kolor. pł atki wyraź nie wyró ż niają się na biał ym tle potę ż nych ś cian. Punakha jest zimową rezydencją Zhabdrungó w z Bhutanu i Jo Khenpo. Dzong został zbudowany w 1638 roku przez Ngał ang Namgyal, któ ry był predestynowany do zbudowania dzong w tym wł aś nie miejscu, ponieważ nawet Guru Rinpocze przewidział , ż e forteca zostanie zbudowana przez czł owieka o imieniu "Namgyal". Tutaj Namgyal znalazł swoje miejsce spoczynku. Kiedyś przywió zł z Tybetu „cudowny obraz” Czenreziga (Buddy Awalokiteś wary), a ten obraz, niedostę pny dla zwykł ych ś miertelnikó w, jest ró wnież przechowywany w dzongu Punakha.
Po przekroczeniu mostu oddzielają cego Rinpungdzong od miasta Paro moż na udać się na dł ugi teren, gdzie Bhutań czycy oddają się swojemu ulubionemu sportowi – ł ucznictwie. To zdumiewają ce, jak w tym przypadku unika się ofiar ś miertelnych - nie ma „strefy bezpieczeń stwa”, widzowie stoją blisko pasa, po któ rym lecą strzał y. Ł ucznicy są oddzieleni od celó w o 150 metró w!
W pobliż u Paro znajduje się zniszczony Drukgyel Dzong („Dzong Zwycię stwa Smoka”), zbudowany na cześ ć zwycię stwa nad Tybetań czykami w 1649 roku oraz najstarsza ś wią tynia buddyjska w Bhutanie – Kuichu Lhakhang (VII wiek). Ale najważ niejsze jest to, ż e na skał ach w pobliż u Paro wznosi się klasztor Taksang – „Gniazdo Tygrysicy”, ten sam, po któ rym latał tu wielki guru Rimpocze. Wejś cie do klasztoru gó rską ś cież ką zajmuje dwie i pó ł godziny; poł owę drogi moż na pokonać konno. Droga jest cudowna, zwł aszcza w okresie kwitnienia rododendronó w.
Wedł ug wszystkich relacji dzień wę dró wki do klasztoru moż na uznać za najlepszy dzień w Bhutanie. Widoki taksang, któ re stopniowo otwierają się z każ dej strony, mogą zadowolić każ dego fotografa. Szkoda, ż e przy wejś ciu do samego klasztoru zabiera się sprzę t. Co moż esz zrobić - zwyczaje i ś wią tynie innych ludzi muszą być szanowane. W koń cu moż esz po prostu usią ś ć w staroż ytnej ś wią tyni jaskiniowej, ozdobionej freskami Buddó w, bodhisattwó w i licznymi wcieleniami Guru Rinpocze, któ ry do perfekcji opanował sztukę teleportacji, nie podlegają cą wyż szym opł atom lotniczym i paliwowym.
NIKOLAY BALANDINSKY. 2008
